3,5 tysiąca metrów kwadratowych Sztuki

Koncepcja ekspozycji sztuki polskiej XX wieku opiera się nie tylko na zasadzie chronologii, ale przede wszystkim na problemowym przedstawieniu podejmowanych przez kolejne pokolenia artystów wyzwań, wzajemnych fascynacji, inspiracji, zależności czy ciągłych konfrontacji.

Trzon Galerii, zgodnie z rolą Krakowa w rozwoju polskiego życia intelektualnego na przełomie XIX i XX wieku, stanowi sztuka Młodej Polski. Kraków był wówczas najsilniejszym ośrodkiem artystycznym przyciągającym najwybitniejsze talenty twórcze. Funkcjonowała tu Szkoła Sztuk Pięknych, od 1900 roku przemianowana na Akademię Sztuk Pięknych; w 1897 roku założone zostało elitarne Towarzystwo Artystów Polskich "Sztuka" konsolidujące w swym programie artystycznym środowisko krakowskiej Akademii. Niepoślednią rolę w kreowaniu oblicza krakowskiej sztuki przełomu XIX i XX wieku odegrał Feliks "Manggha" Jasieński, kolekcjoner i mecenas, a nade wszystko znawca sztuki, którego imponujący zbiór młodopolskiego malarstwa, rzeźby i grafiki, ofiarowany w 1920 roku, znacznie wzbogacił kolekcję Muzeum Narodowego w Krakowie.

Wprowadzenie do młodopolskiej części ekspozycji stanowi prezentacja malarstwa powstałego pod wpływem fascynacji filozofią Fryderyka Nietschego i Artura Schopenhauera, z którą korespondowały dekadenckie poglądy Stanisława Przybyszewskiego. Takie specyficzne nastroje widoczne są u Witolda Wojtkiewicza, którego malarstwo André Gide określił jako "niepokojącą i osobistą mieszaninę naturalizmu, impresjonizmu i groteski", a także w dekadenckich obrazach Wojciecha Weissa i w pełnych emocji rzeźbach Konstantego Laszczki. Również malarstwo pejzażowe, tak charakterystyczne dla Młodej Polski, tworzone pod wpływem nastroju stało malarskim odpowiednikiem literackiego "pejzażu wewnętrznego". Nokturny mistrza poetyckiego nastroju Józefa Pankiewicza, symboliczne widoki tatrzańskie Leona Wyczółkowskiego czy nieodgadniona BAJKA ZIMOWA Ferdynanda Ruszczyca sąsiadują z pejzażami niekwestionowanego "mistrza małych form pejzażowych" - Jana Stanisławskiego, którego twórczość została pokazana na przykładzie wyboru miniaturowych, pełnych ekspresji widoków z okolic Krakowa czy wizerunków pełnych słońca łąk ukraińskich ze słynnymi bodiakami.

Epokę Młodej Polski określiło również, prezentowane w Galerii, pokolenie artystów-neoromantyków zafascynowanych romantyczną literaturą i historiozofią. Był to Stanisław Wyspiański, największa indywidualność artystyczna przełomu wieków, autor m.in. niezrealizowanych projektów witraży do katedry krakowskiej ze wstrząsającymi w swym symbolizmie widmowymi truchłami - wizerunkami Kazimierza Wielkiego, św. Stanisława Szczepanowskiego, Henryka Pobożnego. Fenomenem młodopolskiego neoromantyzmu i zagadkowego symbolizmu pozostaje Jacek Malczewski, wychowany w kulcie twórczości Juliusza Słowackiego, dla którego najistotniejszym tematem była Polska i los Polaków uwikłanych w skomplikowany i bogaty, nie do końca zrozumiały program symbolizmu. Na przełomie wieków rozwijał się również modny nurt artystyczny wyrosły z fascynacji bajecznie kolorową polską wsią, znany m.in. z malarstwa Włodzimierza Tetmajera ilustrującego podkrakowskie Bronowice; zainteresowanie wzbudzał również żywiołowy folklor huculski widoczny na płótnach Fryderyka Pautscha. Tę cześć ekspozycji uzupełniają ekspresyjne rzeźby Wacława Szymanowskiego i Jana Szczepkowskiego.

Obok malarstwa Władysława Ślewińskiego, zafascynowanego sztuką francuską i gauguinowskim syntetyzmem, uwagę zwraca znakomity zestaw obrazów Olgi Boznańskiej - intymnych, o wyciszonej kolorystyce martwych natur, widoków wnętrz pracowni, a przede wszystkim portretów, w których można doszukać się wpływów poezji Maurycego Maeterlincka i dalekich sugestii malarskich twórczości Eugeniusza Carrière'a czy Jamesa McNeilla Whistlera.

Równie bogato w Galerii Sztuki Polskiej XX wieku prezentowana jest sztuka okresu dwudziestolecia międzywojennego. Wyodrębnione zostały dwa dominujące w tym okresie, zwłaszcza w krakowskim środowisku artystycznym, tendencje stylistyczne - formizm i koloryzm.

Kierunkiem artystycznym zapowiadającym poszukiwania awangardowe był formizm zainteresowany zagadnieniami formy, bliski w swych poszukiwaniach europejskiemu kubizmowi, ekspresjonizmowi czy włoskiemu futuryzmowi. W Galerii zostały zaprezentowane prace czołowych formistów wywodzących się z krakowskiego środowiska - Zbigniewa Pronaszki, Leona Chwistka, Tytusa Czyżewskiego, Konrada Winklera. Z formistami związany był również Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), autor serii malarskich kompozycji o literackich tytułach, złożonych z fantastycznych, halucynacyjnych postaci będących malarskimi próbami teorii Czystej Formy, według której w obrazie dominować miała forma, zaś treść była jedynie pretekstem do budowy obrazu. Prezentowany cykl pastelowych portretów stanowi efekt działającej od 1924 roku "Firmy Portretowej Stanisława Ignacego Witkiewicza", opatrzonej specjalnym Regulaminem Firmy, która niczym warsztat rzemieślniczy trudniła się (za z góry ustalone honorarium) rysowaniem, niekiedy przy użyciu narkotyków wyższego rzędu, pastelowych portretów.

Koloryzm związany był z zafascynowaną malarstwem francuskim sztuką Józefa Pankiewicza, który uformował w pokoleniu swoich uczniów kult malarstwa opartego na "grach barwnych". Był to krąg powiązany z założonym w 1924 (w 1925 wyjechali do Paryża) Komitetem Paryskim. Obok prac Pankiewicza, pokazane są budowane poprzez kolor krajobrazy i martwe natury Jana Cybisa, Hanny Rudzkiej-Cybis, Zygmunta Waliszewskiego. Uwagę zwracają odbiegające od radykalnego koloryzmu, bliskie europejskiemu ekspresjonizmowi prace Artura Nacht-Samborskiego.

Szczególne miejsce w przestrzeniach Galerii zajmują prace członków najstarszego krakowskiego stowarzyszenia artystycznego, czyli GRUPY KRAKOWSKIEJ. Prezentacja ta obejmuje zarówno dokonania artystyczne przedwojenne, związane z działającą od 1933 roku I Grupą Krakowską - Jonaszem Sternem, Adamem Marczyńskim czy Leopoldem Lewickim, jak i powojenne osiągnięcia II GRUPY KRAKOWSKIEJ reaktywowanej w 1957 roku.

Obok obszernego wyboru prac malarskich i scenograficznych Tadeusza Kantora, obrazów, rzeźb oraz monotypii Marii Jaremy, ekspresyjnych i dramatycznych dzieł Jonasza Sterna pokazano prace pozostałych członków GRUPY, a to niemal mistyczne dzieła Jerzego Nowosielskiego, oscylujące w stronę surrealizmu i metafory malarstwo Kazimierza Mikulskiego, Erny Rosenstein, Jerzego Skarzyńskiego, emanujące tajemniczą metaforą kompozycje Tadeusza Brzozowskiego, operujące ascetycznym znakiem malarskim obrazy Janiny Kraupe-Świderskiej, eksperymenty z materią i fakturą malarską Janusza Tarabuły oraz Danuty i Witolda Urbanowiczów czy monumentalne rzeźbione ZWIDY Jerzego Beresia.

Pokolenie artystów lat pięćdziesiątych związanych z wystawą w warszawskim "Arsenale", w Galerii Sztuki Polskiej XX wieku reprezentuje wstrząsające malarstwo i rysunek Andrzeja Wróblewskiego, dla którego najbardziej wymowny był dyskurs na temat brutalności śmierci, jaki rozwiązał poprzez wprowadzenia uproszczonego kodu kolorystycznego: błękitną postacią zabijaną bądź umierającą; kilkakrotnie powracał też do porażającego w wymowie tematu "neobarbarzyńskich" ROZSTRZELAŃ (1948-1949) - wstrząsających reminiscencji czasu wojny.

Ze sztuką Wróblewskiego koresponduje malarstwo końca lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, okresu pozornej stabilizacji politycznej i zgody "oficjalnych czynników państwowych" na wolność w sztuce, w tym również i na sztukę abstrakcyjną; warunkiem było jednak niepodejmowanie tematów politycznych. Zerwano wówczas w sztuce polskiej, podobnie jak w europejskiej, z informelem i zwrócono się w stronę figuracji, wyrażającej niepokoje ówczesnego człowieka; w ten sposób powstała sztuka będąca świadectwem współczesności. Taki program zadeklarowali członkowie krakowskiej GRUPY WPROST powołanej do życia w 1966 roku: Maciej Bieniasz, Zbylut Grzywacz, Leszek Sobocki, Jacek Waltoś.

Ekspozycję zamyka pokaz sztuki najnowszej, tworzonej przez najmłodsze pokolenie artystów członków GRUPY ŁADNIE: Marcina Maciejowskiego, Rafała Bujnowskiego i Wilhelma Sasnala, którzy w ostatnich latach swoim komiksowym w stylu malarstwie, bezkrytycznie przedstawiającym banalność współczesnego świata, odnieśli spektakularny światowy sukces. Osobne miejsce zajmuje twórczość kobiet zaliczana do szeroko rozumianego nurtu sztuki feministycznej. Działalność artystyczna Katarzyny Kozyry, Marty Deskur i Alicji Żebrowskiej budzi poprzez podejmowane problemy egzystencjalne wiele kontrowersji. Ich twórczość zestawiona została w Galerii z rzeźbami Aliny Szapocznikow - wstrząsającym świadectwem walki ze śmiertelną chorobą - oraz z rozliczającą się ze stereotypowym wizerunkiem kobiet, a równocześnie ironicznie wykorzystującą "kobiece" techniki szycia ręcznego Marią Pinińską-Bereś.

Galeria Sztuki Polskiej XX wieku prowadzi widza przez kolejne dekady, różne kierunki i prądy artystyczne, w większości związane z Krakowem. Z jednej strony przedstawia i uczy historii sztuki polskiej, podkreślając kolejne etapy jej rozwoju, ale również prowokuje do głębszych refleksji nad programami artystycznymi następujących po sobie pokoleń twórców i przestrzeganych przez nich konwencji estetycznych. A przede wszystkim stanowi prezentację najlepszych przykładów polskiego malarstwa i rzeźby - "ikon" sztuki polskiego modernizmu, dwudziestolecia międzywojennego czy powojennej awangardy.
(Na podstawie tekstu Urszuli Kozakowskiej-Zauchy).

Galeria Sztuki Polskiej XX wieku to 3,5 tysięcy metrów kwadratowych powierzchni. Projekt wstępny programowo-przestrzenny stworzyli: Adam Brincken, Jacek Budyn, Jerzy Lasoń w porozumieniu z Anną Król; scenariusz ekspozycji: Marek Świca oraz zespół pracowników Muzeum Narodowego w Krakowie.