Nagrane na żywo w Wielki Piątek 2021 r. w słynnym Sheldonian Theatre w Oksfordzie nowe kompletne nagranie Pasji według św. Jana Johanna Sebastiana Bacha zaznacza także powrót Sir Johna Eliota Gardinera do Deutsche Grammophon.
Gardiner wraz z Monteverdi Choir oraz English Baroque Soloists prezentuje nowe odczytanie Pasji wg św. Jana. Album jest dostępny jako edycja deluxe, składająca się z dwóch płyt CD oraz płyty Blu-ray, w różnych formatach dźwiękowych, w tym Dolby Atmos. Nagranie audio zostanie też wydane cyfrowo.
Jak przekazał PAP Piotr Rzeczycki, dyrektor działu klasyki i jazzu Universal Music Polska, "doceniony przez krytyków występ, śpiewany z pamięci, był pierwotnie transmitowany na żywo na DG Stage. Portal recenzencki Seen and Heard International pochwalił dyrygenta za zbudowanie skumulowanego napięcia w utworze, podczas gdy pięciogwiazdkowa recenzja serwisu Bachtrack oceniła jego interpretację jako porywającą, skoncentrowaną i wierną życiu, podsumowując to wydarzenie jako wielkanocny cud z Oksfordu".
"Planowaliśmy wykonać pracę w trasie, ale blokady i międzynarodowe ograniczenia w podróżach sprawiły, że stało się to niemożliwe. Byłem bardzo zadowolony, że Deutsche Grammophon zaproponowało nagranie i sfilmowanie naszego występu, i zachwycony tym, że mogliśmy to zrobić w Sheldonian, miejscu, które dało swobodę w sferze inscenizacji tego dzieła, a jednocześnie pozwalało na zachowanie dystansu społecznego" - mówi Gardiner, cytowany w przesłanej PAP informacji.
Partie solowe wykonują Nick Pritchard (tenor), William Thomas (bas), Alex Ashworth (bas-baryton), Julia Doyle (sopran), Alexander Chance (kontratenor), Peter Davoren (tenor), Michael Lafferty (baryton), Alison Ponsford-Hill (sopran), Gareth Treseder (tenor), Jonathan Hanley (tenor).
W zeszłym roku w Polsce ukazało się tłumaczenie biografii Bacha zatytułowanej "Muzyka w zamku niebios" autorstwa Gardinera. W rozdziale poświęconym Pasji Janowej napisał on, że "od czasu niezwykle chwalebnej restytucji Pasji według św. Mateusza przez Mendelssohna [Felixa Mendelssohna-Bartholdy'ego - przyp. PAP] w 1829 r., ona właśnie [Pasja Mateuszowa] stała się najbardziej cenionym wyrazem geniuszu Bacha, budzącym powszechny szacunek i zachwyt. Obok niej krótsza Pasja Janowa, chociaż również wznowiona przez Mendelssohna w 1833 r., długo była tratkowana jako uboga krewna tej drugiej - bardziej chropawa, mniej oszlifowana i ogólnie o wiele słabsza od Pasji Mateuszowej zdaniem Philippa Spitty, pierwszego z szeregu specjalistów od Bacha uważających, że jako całość wykazuje ona pewną mroczną monotonię i nieokreśloną mglistość".
Robert Schumann po wykonaniu pasji (jako dyrygent) w Dusseldorfie w 1851 r. stwierdził, iż jest "o wiele bardziej śmiała, potężniejsza i bardziej poetycka" niż Pasja Mateusza". "Jakże jest spójna i przyjemna, zwłaszcza w partiach chóralnych!, zachwycał się, i jakaż wielka to sztuka" - przytaczał Gardiner. Dopiero w XX wieku [...] obie pasje stopniowo zaczęto traktować na równi.
W opinii Gardinera "Pasja Janowa jest bardziej radykalna z dwóch zachowanych pasji Bacha. Zawiera potężniejszy ładunek dramatyczny niż jakakolwiek inna pasja powstała przedtem czy potem, czego wrażenie wzmacnia jeszcze jej wielka popularność i częstość wykonywania pod koniec XX wieku".
W 1723 r. Bach objął stanowisko kantora w kościele św. Tomasza w Lipsku oraz dyrektora muzyki na uniwersytecie. Jako kantor komponował nową muzykę na każdą niedzielę i święta kościelne, a jego utwory były bogatsze i bardziej złożone niż ówczesna muzyka. W ciągu swojej kariery napisał ponad 200 kantat, w większości o tematyce religijnej. Wykonywano je w czasie liturgii protestanckiej po Ewangelii i Credo.
Rok po objęciu przez Bacha posady w Lipsku jego Pasja według św. Jana została pierwszy raz wykonana w lipskim kościele św. Mikołaja. Był to Wielki Piątek. Analizując poprzednie dzieła kompozytora, Gardiner stwierdza, że "gdy wierni zgromadzili się w kościele św. Mikołaja w tamto wielkopiątkowe popołudnie, musieli mieć pewne pojęcie o tym, jaką muzykę usłyszą".
Z kolei, w ocenie dyrygenta, "Bach mógł instynktownie wyczuwać, że jego słuchacze będą podatni na wypróbowane już metody prowadzenia fabuły". "Stosuje więc suspens oraz inne narzędzia tradycyjnej narracji, takie jak konflikt, kryzys i jego rozwiązanie, utrzymując ją na poziomie intensywności muzyczno-teatralnej, wykraczając poza jakąkolwiek operę z tego okresu".
"Obsada obejmuje jednoznacznie czarne charaktery, bohatera-męczennika oraz postacie drugoplanowe, budzące sympatię (jak Szymon Piotr) lub błądzące (jak Poncjusz Piłat); a jednak to zdecydowanie nie jest opera" - zwrócił uwagę Gardiner. Jednak jego zdaniem "Bach ani przez moment nie wyobrażał sobie, że pasję można by wystawić, wykorzystując teatralne środki i rekwizyty".
Bach wykonywał jednak swego rodzaju eksperymenty, m.in. zachęcał śpiewaków i instrumentalistów, aby występowali na przód w określonych momentach, żeby wyrazić "myśli, modlitwy i emocje współczesnych świadków na nowo relacjonujących mękę Chrystusa".
Za życia kompozytora większość jego dzieł istniała w postaci rękopisów ich ręcznych kopii, tylko kilka prac wydano drukiem. Po śmierci Bacha część rękopisów odziedziczyli jego synowie, wiele utworów zaginęło.
Stopniowo utwory Bacha przestały być aktualne w związku ze zmianami zachodzącymi w niemieckim kościele. Kompozytor nie został jednak wówczas całkiem zapomniany, w 1802 r. historyk muzyki Johann Nicolaus Forkel wydał pierwszą biografię Bacha. Z kolei kompozytor i kierownik Singakademie w Berlinie — Carl Friedrich Zelter — popularyzował muzykę Bacha, miłością do niej zaraził m.in. swego ucznia, Felixa Mendelssohna-Bartholdy'ego.
Akcję Pasji według św. Jana rozpoczyna pojmanie Jezusa w Ogrójcu, które od początku wywołuje silny dramatyzm utworu. Teksty pochodzą z Biblii oraz poezji religijnej. Oprócz wirtuozowskich partii z instrumentami koncertującymi ważną funkcję w obu pasjach Bacha spełnia chór. Partie chóralne stanowią komentarze do wydarzeń, pełnią rolę "tłumu" w fabule lub wykonują chorały.
Olga Łozińska
