Herta Mueller - pisarka wykorzenionych

"Jestem tak zdumiona i zaskoczona, że wciąż nie mogę w to uwierzyć. Na razie nic więcej nie mogę powiedzieć" - napisała Mueller w oświadczeniu opublikowanym w czwartek przez jej niemieckiego wydawcę.

Tegoroczna noblistka przyszła na świat w 1953 roku w Nitzkydorf w Rumunii, w rodzinie rumuńskich Szwabów. Był to czas, gdy mniejszość niemiecka w Rumunii czuła się podwójnie zagrożona: po pierwsze konsekwencjami przegranej u boku Hitlera wojny, po drugie szykanami komunistycznego państwa. Społeczność rumuńskich Szwabów jest bardzo konserwatywna i od wieków świadomie izolowała się od otaczających ich Rumunów. Ojciec Mueller wspominał służbę w SS jako najwspanialszą przygodę swego życia.

Pierwsza powieść pisarki - opublikowane w 1984 roku "Niziny" - stanowiła swego rodzaju rozliczenie z dzieciństwem, opisała w niej mentalność mieszkańców rodzinnej wioski, niszczące indywidualizm struktury społeczne. Po publikacji debiutanckiej powieści, Mueller została opluta podczas wizyty w Nitzkydorf, zaś wioskowy fryzjer odmówił strzyżenia jej dziadka, do tej pory stałego klienta.

Mueller wychowywała się w atmosferze lęku przed represjami komunistów. Jej matka w 1945 roku została deportowana do obozu pracy na Ukrainie, gdzie spędziła pięć lat. Mueller ukończyła w roku 1976 studia romanistyczne i germanistyczne w Temeswarze, potem została zatrudniona jako tłumaczka w fabryce maszyn. Pracę straciła jednak już w roku 1979, po tym, jak odrzuciła ofertę współpracy ze służbami bezpieczeństwa, bo nie chciała szpiegować swego męża i przyjaciół.

Securitate było w tych czasach w Rumunii wszechobecna. Mueller wspomina, że rewizje domowe, cenzurowanie listów, przesłuchania i groźby były na porządku dziennym i nikt się im nie dziwił. Wszystkie maszyny do pisania w kraju były zarejestrowane i raz w roku należało się z nimi meldować na policji. Brakowało nawet papieru do pisania.

Po zwolnieniu z pracy Mueller chwytała się różnych dorywczych zajęć, tłumaczyła, udzielała korepetycji, ale pracodawcy wcześniej czy później dowiadywali się, że nauczycielka ich dzieci jest "wrogiem narodu" i pisarka znowu zostawała bez pracy. W końcu nie wytrzymując życia w klimacie nagonki, pogróżek, anonimowych telefonów złożyła w roku 1985 wniosek o wyjazd z kraju. Do chwili otrzymania paszportu w roku 1987 i wyjazdu do Berlina Zachodniego nie wolno jej było opuszczać miejsca zamieszkania ani publikować.

Herta Mueller zamieszkała w Berlinie, gdzie przebywa do dziś. Głównym tematem jej książek są jednak wspomnienia z Rumunii. Niemieccy krytycy literaccy interesowali się, dlaczego pisarka nie zaczęła pisać o kraju, w którym od tylu lat żyje, o niemieckich problemach. Mueller odpowiadała, że pisze o tym, o czym pisać musi, o tym, co ją najbardziej zraniło. "Nie mogę po prostu odłożyć mojej głowy do skrytki, muszę nią myśleć nadal. Ponad 30 lat żyłam w dyktaturze, nie będę potrafiła całkowicie odgrodzić wszystkiego, co przyjmuję do wiadomości odkąd żyję na Zachodzie, nad czym się zastanawiam, od tych problemów, które przywiozłam z sobą" - powiedziała w jednym z wywiadów.

Jeszcze przez kilka lat po emigracji Mueller odbierała tajemnicze telefony, w których grożono jej śmiercią. "Telefonowali agenci Securitate, wysyłali lity z pogróżkami. Potrafili znaleźć mnie wszędzie. (...) Po roku od przyjazdu do Niemiec wezwała mnie służba ochrony państwa. Pokazali mi zdjęcie mężczyzny i notes. Było w nim moje nazwisko. Podejrzewano, że ten mężczyzna przyjechał, żeby mnie zamordować na zlecenie rumuńskich tajnych służb" - wspominała pisarka w wywiadzie do "GW".

Mueller potrzebowała wiele czasu, aby przystosować się do życia w Niemczech. Wspomina, że przerażały ją nieznane przedmioty takie jak bankomaty, toalety otwierane monetami, nie umiała nawet kupić biletu w automacie. "Nie jestem prawdziwą Niemką, ale nie jestem też prawdziwą Rumunką. Pochodzę z miejsca pomiędzy" - deklaruje Mueller. Jako pisarka w swoich książkach przedstawia stan ducha ludzi wykorzenionych. Jej stosunek do słowa "ojczyzna" jest dość ambiwalentny. "To słowo było zbyt często nadużywane, aż stało się podejrzane. O ojczyźnie pochwalne hymny śpiewali narodowi socjaliści i socjaliści. Nie płynęło z niego ani prawdziwe ciepło, ani bliskość. Nie kojarzy mi się z domem, jest czymś zupełnie innym" - powiedziała Mueller. Mueller pokazuje w swoich książkach obraz świata widziany oczami pokolenia ludzi ukształtowanych przez XX-wieczne dyktatury. "Stalinizm ani nazizm - to nie są zamknięte tematy. Wciąż jest mnóstwo ludzi, którzy ciągną za sobą ten czas, którzy przeżyli, przenoszą to na rodziny, bo tamte czasy naznaczyły ich na trwałe i zniszczyły, nawet jeśli kłamią o tym, co robili. Ale to wpłynie na ich dzieci albo wnuki, kiedy zainteresują się tym, co robili przodkowie" - uważa noblistka.

Polskie przekłady książek Mueller publikuje Wydawnictwo Czarne. Dotychczas ukazały się: "Niziny" (2006), "Sercątko" (2003), "Lis już wtedy był myśliwym" (2005), "Król kłania się i zabija"(2005), "Dziś wolałabym siebie nie spotkać" (2004), "Głód i jedwab" (2008) oraz "Człowiek jest tylko bażantem na tym świecie" (2006). W przygotowaniu jest następna powieść: "Huśtawka oddechu".