Wariacje Goldbergowskie

Słuchając Wariacji Goldbergowskich, starzeję się wraz z Bachem w jedynie słusznym kierunku. Chwyta mnie za ucho jak ojciec, ale pozwala dojrzewać we własnym rytmie. Jest uniwersalnym przewodnikiem duszy – już po pierwszym łyku tlenu wiemy przecież, że będzie ten ostatni. Podobnie jest z Wariacjami. Jeśli przejdziemy przez nie roztropnie, w numerze trzydziestym czeka nas rozgrzeszenie, a końcowa Aria wcale nie musi być strachem wszystkich strachów. W niej pojawia się zapowiedź wniebowstąpienia, które nie potrzebuje religii – tak brzmią akordy nieśmiertelności.

Autor

Bogdan Frymorgen (1962) – kurator i wydawca, autor albumów fotograficznych i wystaw, studiował anglistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Przez dwadzieścia cztery lata pracował dla Serwisu Światowego BBC. Mieszka w Londynie, jest korespondentem radia RMF FM. Współpracuje z wieloma instytucjami kulturalnymi w Polsce. Członek Związku Polskich Artystów Fotografików i rady nadzorczej Żydowskiego Muzeum Galicja w Krakowie.

 Wariacje Goldbergowskie Bacha są dla Bogdana Frymorgena muzyczną obsesją. Szuka ich wszędzie, słucha i przeżywa. Mam wrażenie, że nie chce wybrać najlepszego wykonania. Ma swoich faworytów, ale miejsce na podium zmienia się wraz z pojawiającymi się nowymi interpretacjami. Było niemal oczywiste, że wcześniej czy później Wariacje zleją się z życiem autora. Dzięki uprzejmości krakowskiej oficyny wydawniczej Austeria jesteśmy świadkami tego procesu. Nie umiem powiedzieć, na ile muzyka poszczególnych wariacji, na ile ich rytm i melodia zbieżne są z losami Frymorgena, ale nie mam wątpliwości, że ten literacki reportaż powstał w rytmie tego, co napisał Bach. Wariacje miały pomagać w stanach bezsenności hrabiemu Keyserlingowi – dla niego zostały napisane. Trzysta pięćdziesiąt lat później, słuchając tego dzieła, autor eseju porządkuje swoje myślenie o tym, skąd przybywa i dokąd zmierza. Jak w wielu innych książkach Frymorgena jego autobiograficzne doświadczenia przeplatają się z filozoficzną analizą życia. Wariacje Golbergowskie są utworem niejednoznacznym emocjonalnie. Każdy z wymienionych na końcu tej niewielkiej książeczki pianistów i klawesynistów interpretował je zupełnie inaczej – oddawał muzyce to, co było zgodne z jego przeżyciami. Ciekaw jestem, jak Bogdan Frymorgen wykonałby Wariacje na instrumencie, bo piórem zagrał je wyśmienicie.

Wojtek Pajdas
RMF Classic

Bardzo piękne te Wariacje Goldbergowskie. Rozwibrowały mnie, chociaż nie mam ucha do muzyki. Niezwykła książka!

Tomasz Jastrun

Patrzę na wiekowe zdjęcie ukazujące Goulda grającego na fortepianie. Widzę wielkoluda niemiłosiernie, wręcz cyrkowo skulonego na ledwo żywym karłowatym krzesełku – na meblu-zabawce w domu dla lalek. Wącha klawiaturę. Zatrzymane na wieki wieków, nieomylne palce orangutana dotykają białych i czarnych gałązek lasu deszczowego. Oczywiście nic nie słyszę, to przecież fotografia. Lecz za chwilę – już tak. Wystarczyło, żem puścił fragment dokumentalnego filmu z grającym Gouldem. Palce orangutana ruszyły oto, pukają w białe i czarne gałązki – słychać „Wariacje Goldbergowskie” Jana Sebastiana Bacha. Rzecz w tym, iż nie tylko to. Słychać również ciemny mruk, co nad ożywianymi klawiszami faluje jak dopełnienie muzyki, jak odpowiedź na muzykę. W zrozumiałym tylko dla siebie narzeczu, niepowtarzalny Orangutan snuje tak sobie opowieść o sobie samym. Tuż nad nutami Bacha, pod nimi, pomiędzy nimi – mruczy własną pamięć. Kto wie, być może wraca do niego chwila dalekiego dnia, kiedy ojciec wszedł do pokoju i wręczył mu karłowate krzesełko, jeszcze pachnące farbą i klejem, i tak bardzo, tak bardzo dzielne?

Jak wiele razy Bogdan Frymorgen przyglądał się tej fotografii? Rozsądniej będzie porzucić domysły. To i resztę zdjęć Goulda, i pełny zestaw filmowych dokumentów o nim i z nim w roli głównej Frymorgen pewnie zna na wylot. Nade wszystko do dna poznał dwa Goulda nagrania „Wariacji Goldbergowskich”. Lecz to dopiero cząstka, jedna z 36 cząstek pięknej przepaści Frymorgena, jego opętania utworem stworzonym przez Bacha dla jednego żywego – hrabiego Keyserlingka – i dla wielu widm przeszłości, co, jak sobie wyobrażam, nocami odwiedzały hrabiego, skazanego na bezsenność. Możliwe, iż Keyserligk nie mógł już dłużej znosić upiornego milczenia nieważkich gości, zapatrzonych weń oczami przezroczystymi jak powietrze, i zamówił u Bacha brzękliwą opowieść bez słów, aby jego osobisty klawesynista, Johann Theophilus Goldberg, noc w noc snuł ją wciąż od początku w pokoju obok sypialni. Kosztowało to hrabiego sporo: kubek ze złota, po brzegi wypełniony stu luidorami. Warto było. Widma przeszłości wprawdzie wciąż przybywały, ale ich milczenie wreszcie było zrozumiałe.

Wiele lat później, być może nocą bezsenną, Frymorgen pierwszy raz usłyszał „Wariacje Goldbergowskie” i zapłacił za to w istocie życiem, gdyż po wybrzmieniu finałowej nuty stało się ono życiem zupełnie innym, czyli zupełnie inną przeszłością. Przeszłością wreszcie rozumianą dobrze. Teraz nie jest ważne, czyjej gry słuchał Frymorgen w bezsenną noc przemiany. Być może był to Gould. Teraz naprawdę ważne jest to, iż po długim życiu w pięknym opętaniu – napisał Frymorgen autoportret pięknie opętanego, zatytułowany identycznie jak Bacha brzękliwa opowieść bez słów (Wydawnictwo Austeria, Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2024). Na końcu autoportretu zdradza Frymorgen listę interpretatorów „Wariacji Goldbergowskich”, spis pianistów i pianistek, chyba też klawesynistek oraz klawesynistów, którym zawdzięcza opętanie. Od Wandy Landowskiej i Rudolfa Serkina, przez Goulda, Marię Tipo, Andrieja Gawriłowa, Murraya Perahię, po Trevora Pinnocka, Tona Koopmana oraz Gustava Leonhardta. W sumie – 36 wielkich grajków. 36 osobnych brzękliwych opowieści bez słów, opowieści snutych z jednej genialnej brzękliwej opowieści bez słów, która mniej więcej trzy wieki temu pozwalała hrabiemu Keyserlingkowi rozumieć siebie, to znaczy ciszę przeszłości wracającej nocami. A tuż obok 36 opowieści, przez dziesiątki lat zasłuchany w nie, wciąż ten sam jeden żywy człowiek. Frymorgen.

Nie sądzę, aby dziś musiał słuchać „Wariacji Goldbergowskich”, by słyszeć „Wariacje Goldbergowskie”. Taka pamięć, jak sądzę, jest rodzajem upiorności, formą cierpienia, niczym pamięć Ireneo Funesa w jednej z bajek Jorge Luisa Borgesa. Nic, co doznane, nigdy już nie opuszczało wspomnień nieszczęsnego Ireneo. Zostawało w jego głowie wszystko, każdy detal rzeczywistości, wszelki piasek, cała Sahara „wielokształtnego, migawkowego i nieznośnie precyzyjnego świata”, na zawsze. Jego twarz w lustrze i jego ręce zadziwiały go za każdym razem, gdyż za każdym razem były inne, odmienne od siebie we wszystkich zapamiętanych przez Ireneo przeszłościach. Podobnie jak każda z 36 wersji „Wariacji Gldbergowskich” różna jest od każdej z pozostałych 35 wersji „Wariacji Goldbergowskich”. Tak więc – Frymorgen już nie musi słuchać, by słyszeć. Dlatego słyszał, choć w pokoju było cicho – dokładnie słyszał arcydzieło Bacha, kiedy pisał swoją na nie odpowiedź, wypełniając oczekiwanie.

„Wariacje Goldbergowskie” Frymorgena nie są książka o „Wariacjach Goldbergowskich” Bacha. W istocie jest to opowieść o przeszłości Frymorgena. „Mrużę oczy i podróżuję w głąb siebie labiryntem wspomnień”, powiada na początku. Potwierdza się stara reguła. Naprawdę blisko dzieła sztuki, jakiegokolwiek dzieła sztuki, nie jest się wtedy, kiedy jest się blisko dzieła sztuki, lecz wtedy, gdy, będąc naprzeciwko dzieła sztuki, jest się blisko siebie, jak najbliżej siebie. Słuchając Bacha – niczego o muzyce Bacha się nie dowiesz, rezygnując z pierwszej osoby liczby pojedynczej. To samo z teatrem, filmem, obrazem, rzeźbą, powieścią, wierszem w końcu. Tak więc z „Wariacjami Goldbergowskimi”, brzęczącymi mu w głowie, Frymorgen rozpoczyna podróż do własnych źródeł, jak kto woli, od własnych źródeł, do Frymorgena dzisiejszego. Mruży oczy i nad nutami Bacha, pod nimi, pomiędzy nimi – mruczy sobie siebie samego z przeszłości, ze wszystkich przeszłości, milczenie widm wreszcie pojmując lepiej niż wtedy, gdy nie znał nut Bacha.

Już zaczął. Idzie za własne plecy. Już stoi na początku. I powiada, że jest zima stulecia, że ma kilka miesięcy, że leży w wózeczku i nie śpi. Powiada tak, słysząc w głowie to samo, co słyszał hrabia Keyserlingk, kiedy trzy wieku temu nie mógł zasnąć.

Paweł Głowacki

„Muzyka powinna zapalać płomień w sercu mężczyzny, i napełniać łzami oczy kobiety”, powiedział przed laty Ludwig van Beethoven, kompozytor i pianista niemiecki, ostatni z klasyków wiedeńskich.

„Posługujemy się dźwiękami, aby tworzyć muzykę, tak jak posługujemy się słowami, aby tworzyć język” rzekł Fryderyk Chopin, największy polski kompozytor muzyki fortepianowej i pianista.

A co mówi Bogdan Frymorgen? „Nie ważne, czy umiesz czytać nuty. Ważne, czy słyszysz muzykę”. Bo o to w „Wariacji Goldbergowskiej” chodzi, o tą subtelną ścieżkę dźwiękową, którą autor wybrał jako tło do słów pisanych. Tej muzyce towarzyszą wspomnienia. Osadza siebie w świecie wypełnionym śpiewem i dźwiękami, grą na instrumentach i marzeniach, które umieszcza na pięciolinii siebie. Dorastanie, uczenie się, słyszenie i dostrzeganie. To wszystko uwrażliwiło dorastającego chłopaka. Wewnątrz siebie skrywał wszechświat, który był całkiem inny od tego rzeczywistego, ale dzięki któremu mógł przetrwać. A były chwile buntu, czas „Pana w czarnych okularach” i czas poszukiwania i odkrycia i emocje i objawienia. A największym była Ona, ukochana żona i Bach, też ukochany choć w nieco innym aspekcie. Ona zaraziła go życiem, on zachwycił muzyką i dał początek eksploracji. I od tej pory życie i muzyka spoiły się w jedno.

Bogdan Frymorgen szepcze – „Zatrzymaj się i posłuchaj. Zatrzymaj się i usłysz tętno dźwięków. Jesteś poza filharmonią, lecz czy aby na pewno?… „ Otacza cię muzyka. Wibruje. Serce bije, krew w uszach pulsuje, szumią liście, promienie ciepłego słońca grają na skórze. Muzyka… Wszystko jest muzyką. Krzyki, szum, hałas o wyczuwalnej wibracji, bliskość drugiej osoby. Myśli i lęki też mają swój takt, podobnie jest z samotnością i stratą. Umiera tata, a tęsknota w duszy gra Bacha. Punkty w życiu znaczy muzyka i dźwięki i to uniesienie, które tylko miłośnik potrafi zrozumieć.

Bogdan Frymorgen stanął przy pulpicie dyrygenta, podniósł batutę, zamknął oczy i dał znak orkiestrze. Teraz, teraz zaczynamy. Jeszcze oddech, jeszcze to drżenie strachu, czy wyjdzie, czy będzie dobrze i … Ręce wiedzą, co mają grać, dusza nie śpi, zmysły wyostrzone… Wszystko staje się wibracją.

Bach, Bogdan i nic poza tym. Jeden gra, drugi słucha zatopiony w czasie, jak w bursztynie. Muzyka to nieodłączna część życia. Cisza gra, dom ma swoje melodyjne tony, kaloryfery zimą szumią, głowa trzeszczy. Muzyka jest właśnie taka, wymaga poświęcenia uwagi, wymaga dosłyszenia i dojrzenia w sobie piękna. Muzyka to królowa głęboko ukrytego osobistego wszechświata.

Dźwięki są ulotne, a słowa spisane – wieczne. Bogdan Frymorgen to muzyk literatury, kompozytor odpowiednio dobranych wyrazów, który w „Wariacjach Goldbergowskich” sięga po nuty z pięciolinii i zmieniając ich szyk wkleja na stronach książki tworząc z nich własne historie. Zaczyna od dzieciństwa, zahacza o momenty znaczące w życiu, które go zatrzymały i w jakiś sposób ukształtowały.

Bach własną muzyką kroczy, a autor, jako meloman i wieloletni miłośnik ową drogę ciągle na nowo odkrywa. Idzie po śladach kompozytora, w cieniu jego kunsztu i piękna i nieprzerwanie czerpie z tego przyjemność.
Bez muzyki ludzka egzystencja staje się monotonna i przygnębiająca. Muzyka w pewien niewytłumaczalny sposób dodaje chęci, działa relaksująco, wycisza to, co rozedrgane. Muzyka łagodzi obyczaje i łagodzi stres. Muzyka to tło dla lektury „Wariacji…”
Bach i Bogdan zasiedli przy jednym stole i popijając kawę rozmawiają o świecie tak ulotnym, jak nuty. Mówią o dźwiękach, swoich doświadczeniach z muzyką i konfrontują własne postrzegania. To dialog wybitnych osób, który ma swój rytm i swoją melodię. Czytasz i marzysz, by dołączyć do ich towarzystwa.

Podczas lektury „Wariacji…” rób przerwy dla muzyki. Słuchaj i czytaj, czytaj i słuchaj. Nie spiesz się. Bądź czytelniczym melomanem, smakoszem nut i czasu, który koi. Daj sobie przyzwolenie na wycofanie z biegu i na słyszenie muzyki.

I mogłabym tak pisać i pisać i zatracić się w słowach całkowicie…

Sztukater.pl
Agnieszka Kusiak